Չորեքշաբթի, 8 Մայիսի 2024 20:09

Արմինֆո. Անհրաժեշտ է պահել և պահպանել մարդկանց և ֆինանսների ռելոկացիայի կարճաժամկետ անսպասելի ազդեցությունը Հայաստանի տնտեսության համար և դրան կայուն նշանակություն տալ։ Նման կարծիք է հայտնել ՀՌՀ ռեկտոր, հայտնի տնտեսագետ, պրոֆեսոր Էդվարդ Սանդոյանը՝ օրերս համալսարանում տեղի ունեցած միջազգային գիտաժողովի ժամանակ։

Նա կարևորել է այն հիմնական հատկանիշների քննարկումը, թե ինչ է կատարվում Հայաստանի տնտեսության հետ վերջին 2 տարում ։ «Դա կարևոր է, քանի որ, առաջին հերթին, ազդեցության նոր գործոնները լիովին կապված են ՌԴ-ի հետ.  մարդկանց և բիզնեսների ռելոկացիա, զբոսաշրջության աճ և, իհարկե, վերաարտահանում կամ զուգահեռ ներմուծում», - նշել է Սանդոյանը:

Ուստի, ըստ բանախոսի, անհրաժեշտ է հասկանալ, թե արդյոք Հայաստանը, որպես տնտեսական կարգավորման համակարգերի զարգացում, կարող է նպաստել տնտեսության համար այդ կարճաժամկետ անսպասելի ազդեցության հետաձգմանը կամ պահպանմանը եւ, ավելին, դրան կայուն նշանակություն տալուն: <Դա այնքան էլ հեշտ չէ, խնդիրները լուրջ են, բայց քանի դեռ մենք գտնվում ենք աճի միտման մեջ, քանի դեռ մենք ստանում ենք բավականին հետաքրքիր ազդեցություն աճի նոր գործոններից, անհրաժեշտ է փորձել ինչ-որ կերպ դրականորեն ազդել այդ գործընթացների վրա:

Զարգացնելով միտքը ՝ Սանդոյանը Հայաստանի 8.7 տոկոս տնտեսական աճը այնքան էլ բնական չի համարել տնտեսության համար՝ ինչպես երկրի ՀՆԱ-ի կառուցվածքի, այնպես էլ դրա զարգացման հետահայաց տեսանկյունից: "Մեր փորձագիտական համայնքների տարբեր գնահատականներով, մեր բնական տնտեսական աճը տատանվում է 4-5 տոկոսի մակարդակում", - ընդգծել է նա: <Երբ դիտարկում  ենք տնտեսական աճի հիմնական դրայվերները, մենք նկատում ենք շինարարության բարձր ծավալներ, որոնք ապահովվում են պետության կողմից սուբսիդավորվող հիփոթեքի միջոցով, որտեղ հիփոթեքային վարկերի աճի տեմպերն արդեն զգալիորեն գերազանցում են տնտեսական աճի և բնակչության եկամուտների աճի տեմպերը: Սա արդեն պոտենցիալ ճգնաժամ է հիփոթեքային վարկերի սպասարկման վճարունակության տեսանկյունից։ Եվ երբ մենք նայում ենք առևտրի 25,7% աճին, հաշվի առնելով, որ 2022 թվականին մենք ունեցել ենք ավելի էական աճի տեմպեր, և ծառայությունների ծավալն աճել է 10,3% - ով, ապա հասկանում ենք, որ այստեղ աշխատում են գործոններ, պայմանականորեն ասած՝ ոչ ստանդարտ։ Եվ հարց է առաջանում. որքանո՞վ է այս աճը կայուն» ,- հարցրել է պրոֆեսորը:

Ինչպես նշել է Սանդոյանը, անվանական ՀՆԱ - ով Հայաստանը ԱՊՀ երկրների շարքում 5-րդ տեղում է, ինչպես նաեւ, ըստ էության, գնողունակության պարիտետով: Սակայն իրավիճակը փոխվում է. "Արտահանման պոտենցիալ մրցունակության տեսանկյունից Հայաստանը, ազգային արժույթի ամրապնդման պատճառով, սկսել է զգալիորեն զիջել իր դիրքերը Տաջիկստանին, Ուզբեկստանին, Ղրղզստանին, Մոլդովային, Ղազախստանին, Բելառուսին եւ Վրաստանին ։ Մենք շարունակում ենք գտնվել, այսպես կոչված, <հոլանդական հիվանդության> ռիսկի գոտում: 2022 թվականին արտարժույթի աննախադեպ ներհոսքը, չնայած դրա հետագա անկմանը, շոկային ազդեցություն է ունեցել տնտեսության վրա, որն աչքի է ընկնում փոխարժեքի ամրապնդմամբ և մրցունակության կորստով ՝ ինչպես գնողունակության պարիտետի, այնպես էլ արտասահմանյան, այդ թվում ՝ ռուսական շուկաներում հայկական ապրանքների և ծառայությունների ներկայության տեսանկյունից> ։

Սանդոյանը նշել է հայկական "հոլանդական հիվանդության" հիմնական գործոնները ։ Ըստ ամենամոտավոր հաշվարկների՝ 2022 թվականի ընթացքում Հայաստան է ժամանել ավելի քան 100 հազար ռելոկանտ, բացվել է մոտ 2500 իրավաբանական անձ՝ ռուսաստանցի մասնակիցներով, և մոտ 4000 բիզնես ՝ գրանցված որպես ԱՁ ։ Արդեն 2023 թվականի մարտի 31-ին դրանց թիվը հասել է, համապատասխանաբար, 6060 և 7771-ի ։ Հաճախորդների միջոցների լրացուցիչ ներհոսքը հայաստանյան բանկային համակարգ միայն 2022 թվականին գնահատվում է մոտ 3 մլրդ ԱՄՆ դոլար։ Արդյունքում՝ այդ տարի հայկական տնտեսության ընդհանուր 12.6% աճից ռելոկացիան ստեղծել է ավելի քան 3% կետ ։ Արդյունքը հաշվարկվում է միջին հաշվով ամսական մոտ 100 միլիոն դոլար՝ այն հաշվարկով, որ ռելոկանտները ամսական ծախսում են մոտ 1000 դոլար:

Իր հերթին՝ արտաքին առևտրի ծավալը սկսել է ցույց տալ բացարձակապես աննախադեպ թվեր։ Արտահանումը 2022 թվականին աճել է 79.7% - ով, 2023 թվականին՝ 55.3% - ով ։ Ներմուծումը, համապատասխանաբար՝ 63.7% - ով և 40.2% - ով ։ Տեղի է ունեցել ներմուծման նկատմամբ արտահանման առաջանցիկ աճ, ինչը, տնտեսագետի կարծիքով, լավ է, բայց, մյուս կողմից, այստեղ մենք տեսնում ենք կրկին հայկական տնտեսության վաղեմի հիվանդությունը, երբ չի հաջողվում ներմուծման փոխարինման հաշվին օգտվել իրավիճակից և բարելավել առևտրային հաշվեկշռի սալդոն։ Ընդ որում, արտահանումը զգալիորեն աճել է, իսկ դեպի Ռուսաստան՝ 3 անգամ՝ 2022 թվականին։ Բայց 2023 թվականին Ռուսաստան ապրանքների և ծառայությունների արտահանման աճի տեմպերի զգալի կրճատում է տեղի ունեցել ։ Ռուսաստանից ներկրումը զգալիորեն պակասել է Հայաստանից արտահանումից, և պատմության մեջ առաջին անգամ երկիրը բախվել է մի իրավիճակի, երբ Ռուսաստանի հետ Հայաստանի առևտրային հաշվեկշիռը դրական է դարձել։ "Հասկանալի է, որ սա օրինաչափություն չէ, այլ տեղի ունեցածի արդյունք՝ տնտեսական աճի ժամանակավոր գործոններ", - կարծում է Սանդոյանը։

Ընդ որում, նա նշել է, որ արտահանման կառուցվածքը մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում։ Չէ որ՝ 34% - ը բաժին Է ընկնում ԱՄԷ-ին և Հոնկոնգին, և դա ոսկի և ադամանդ է: Հասկանալի է, որ Հայաստանի տնտեսությունն ի վիճակի չէ նման ծավալներ արտադրել, և հասկանալի է, որ այստեղ գործ ունենք վերաարտահանման հետ, որի 42 տոկոսը բաժին է ընկնում Ռուսաստանին։ Վերաարտահանմանը բաժին է ընկնում 2022 թվականի արտահանման 28% - ը, իսկ արդեն 2023 թվականին՝  50% - ը։ Ընդ որում, թանկարժեք և կիսաթանկարժեք մետաղների ու քարերի բաժինը ավելի քան 20% է։

Ընդհանուր պատկերը հասկանալու համար, մասնագետի ասելով, կարեւոր է նաեւ արտասահմանյան մասնավոր փոխանցումների ներհոսքի եւ արտահոսքի հետ կապված իրավիճակի վերլուծությունը։ 2022 թվականին փոխանցումների ծավալներն աճել են 2.55 անգամ (7 անգամ՝ զուտ ներհոսքը) և 1.8 անգամ ՝ 2023 թվականին։ Այդ մի քանի անգամ աճած ցուցանիշները կապված են ռուսաստանցի ֆիզիկական և ֆինանսական ռելոկացիայի հետ։ Իսկ 2023 թվականին հոսքի նվազումը կապված է Հայաստանի բանկային համակարգի կողմից պատժամիջոցների ռեժիմների խստացման հետ, որը, վախենալով երկրորդային պատժամիջոցներից, զգալիորեն կրճատում և սահմանափակում է վերջնական շահառուների՝ ռուսաստանյան իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց հետ կապված գործառնությունների իրականացման հնարավորությունները։

«Հոլանդական հիվանդության» այս բոլոր ախտանիշները չէին կարող չազդել դրամի արժեւորման վրա, ինչը հանգեցրեց երկրում կյանքի թանկացմանը, արտահանման մրցունակության եւ զբոսաշրջիկների ընդունման նվազմանը։

Ավելին, ինչպես նշել է Սանդոյանը, եթե դեռևս 2022 թվականին Ռուսաստանը Հայաստանում ներդրումների հիմնական աղբյուրն էր, ապա 2023 թվականին այդ ցուցանիշը զգալիորեն նվազել է։ Օտարերկրյա ներդրումների զուտ ներհոսքի կառուցվածքում նկատվում է բաժնետիրական կապիտալի, վերաներդրված եկամտի և պարտքային գործիքների բացասական դինամիկա, թեև վերջիններս դասական իմաստով չեն կարող համարվել ՕՈՒՆ-ի բաղադրիչ:

Եթե 2000 թվականին հայկական դրամի փոխարժեքը վերցնենք որպես 100 տոկոս նիշ, ապա 2023 թվականին դրամի արժևորումը կազմել է մոտ 27 տոկոս։ Եթե նույնը համեմատենք Հայաստանի հիմնական առևտրային գործընկերոջ արժույթի՝ ռուսական ռուբլու դինամիկայի հետ, ապա կստացվի բազմակողմանի շարժ. ռուբլու արժեզրկումը կազմում է մոտ 300 տոկոս, իսկ դրամի արժեվորումը՝ 23 տոկոս։ Շատ ներդրողների և կոմերսանտների համար այս իրավիճակում շատ դժվար է նեղ վիճակից դուրս գալ, երբ ռուբլին արժեզրկվում է, իսկ դրամն՝ արժեվորվում։

Խոսելով Հայաստանի բանկային համակարգի մասին՝ Սանդոյանը հիշեցրել է, որ դրա համախառն զուտ շահույթը 2022 թվականին կազմել է պատմության մեջ աննախադեպ 263 մլրդ դրամ, իսկ 2023 թվականին ՝ 229 մլրդ դրամ ։ Բանկերը ցույց են տալիս շատ բարձր եկամտաբերություն, բայց նրանք դա վաստակում են ոչ թե վարկային գործառնություններից, որոնք ստեղծում են տոկոսային եկամուտներ, այլ տարբեր միջնորդավճարներից, հաշիվների բացման, առևտրային պորտֆելների, կանխիկացման, փոխարկման և այլնի վրա: Աճի նման գործոններն ունեն անկայուն, ժամանակավոր բնույթ։ <Եվ մենք կառչած կլինեինք այդ հնարավորությունները չկորցնելուց, բայց, ցավոք, երբ դիտարկում ենք համակարգի ակտիվների աճի դինամիկան ՝ 12.8% 2022 թվականին և 9.3% 2023 թվականին, և համեմատում ենք այն շահույթի աճի դինամիկայի հետ,  մենք հասկանում ենք, որ խոսքը բանկային բիզնեսի մասին չէ, որի գլխավոր առաքելությունը ֆինանսական շուկայի և տնտեսության միջև միջնորդությունն է։

Գիտնականը ափսոսանքով նշել է, որ այս բոլոր բնական գործոնները հանգեցնում են այն բանին, որ հայկական դրամի փոխարժեքը շարունակում է ամրապնդվել: Մենք այսօր գտնվում ենք մի մակարդակի վրա, երբ դրամի փոխարժեքն ավելի ամուր է, քան 2014  թվին։ Սա բնական գործընթաց է, բայց, մյուս կողմից, ծրագրավորված <հոլանդական հիվանդություն> է: <Սա պարունակում է փլուզման ռիսկեր, թեեւ, մյուս կողմից, փլուզում չի լինի, քանի որ մասնագետները գիտեն, որ մեզ մոտ արժութային կարգավորման համակարգում կիրառվում է մի գործիք, որը ֆանտաստիկ արդյունավետ է ինչպես ուղիղ, այնպես էլ փոխաբերական իմաստով: Դա արտարժութային բանկային պարտավորությունների պարտադիր պահուստավորման աննախադեպ բարձր մակարդակն է, ինչը հնարավորություն է տալիս հավերժական շարժիչի ռեժիմով թույլ չտալ դրամի արժեզրկում, որովհետև դրամը, մի կողմից, բանկային համակարգի համար ամենաանհրաժեշտ, սակավ, կարևոր ապրանքն է, որովհետև այն միշտ անհրաժեշտ է և պահանջված պարտադիր պահուստավորման նորմատիվի ապահովման համար: Եվ, մյուս կողմից, դա մեխանիզմ է, որը ստիպում է հարկադրաբար վաճառել ներգրավված արտարժութային բանկային պարտավորությունների 14 տոկոսը, մղում է ազգային արժույթի փոխարժեքի ամրապնդման։ Բայց, ստացվում է, որ դա շրջանառությունից դուրս բերված շուրջ 1.8 - 2.0 մլրդ ԱՄՆ դոլարի վարկային ռեսուրս է, որը կարող էր նպաստել տնտեսական աճին։ Եթե դրան գումարենք նաեւ կուտակային կենսաթոշակային ապահովագրության համակարգի միջոցով դուրս բերված մոտ 2 մլրդ դոլարը, որը հետաձգվել է 30-40 տարով, ապա այդ ամենը չի նպաստում տնտեսական աճին եւ կրճատում է քաղաքացիների եւ, հատկապես, երիտասարդ սերնդի իրական եկամուտները", - ընդգծել է Սանդոյանը։

Սակայն, տնտեսագետի կարիքով, այդ բոլոր գործիքները, մի կողմից, օգտակար են, կարևոր, դրանցից հրաժարվելը շատ դժվար է, մյուս կողմից ՝ դրանք հանգեցնում են յուրահատուկ տնտեսական իրավիճակի ։ Որովհետև, եթե թույլ տանք դրամի արժեզրկում արհեստականորեն՝ ստերիլիզացման միջոցով, արտարժույթի ավելցուկի կլանման մեխանիզմներով, ինտերվենցիաների միջոցով և այլն, այսինքն, սկսենք միջամտել բնական գործընթացին, ապա կարելի է նաև վնասել տնտեսությանը։ Չէ որ, ի վերջո, հասկանալի է, որ դրամի ամուր փոխարժեքը էժանացնում է արտաքին պարտքի սպասարկումը, որը մոտեցել է 12 մլրդ ԱՄՆ դոլարի, այն շահավետ է ներմուծողների համար, շահավետ է տարբեր նորարարական տեխնոլոգիական գործողությունների, հիմնական միջոցների թարմացման և այլնի տեսանկյունից:

Խոսելով այն մասին, թե տնտեսական աճի ուղիներից որն է կարեւոր, ինչը՝ "լավ կամ վատ", Սանդոյանը կարծիք է հայտնել, որ դրամի ամուր փոխարժեքը թուլացնում է Հայաստանի տնտեսության ներուժը եւ ստեղծում ռիսկեր, որոնք առնչվում են շուկայական կառուցվածքային գործընթացներին: Քանի որ հենց հիմա,  նրա ասելով, "Աստված ինքը կպատվիրեր ընդլայնել արտահանման ներուժը և բարձրացնել մեր ապրանքների և ծառայությունների մրցունակությունն ու զարգացնել զբոսաշրջությունը": Բայց ինչպե՞ս դա անել՝ չվնասելով մակրոտնտեսական ցուցանիշներին։ Այստեղ տնտեսագետը տեսնում է շատ լուրջ երկընտրանք, որը, քանի դեռ ուշ չէ, պետք է պարզել։ Հենց սա է բուն էությունը՝ "հոլանդական հիվանդության" ծուղակ: