Արմինֆո. Համաշխարհային ճանաչում ունեցող միջազգային գիտական կենտրոնը` մերձմոսկովյան Դուբնայում գտնվող Միջուկային հետազոտությունների միավորված ինստիտուտը, մտադիր է ձեռնամուխ լինել մի շարք ծրագրերի իրագործմանը Հայաստանում, որոնք նպատակաուղղված են երկրի գիտական ներուժի հետագա զարգացմանը միջուկային ֆիզիկայի բնագավառում: Ինստիտոտը, որի 18 հիմնադիր պետություններից (Բելառուս, Բուլղարիա, Չեխիա, Վիետնամ և այլն) մեկը Հայաստանի Հանրապետությունն է, մտադիր է այստեղ իրագործել երկու, այսպես կոչված, գործակցային ծրագիր: Խոսքը վերաբերում է գիտական խմբերի և լաբորատորիաների մավորման ստեղծմանը, որոնք համատեղ ջանքերով, գիտելիքների և փորձի փոխանակմամբ, ընդսմին ուսուցանելով երիտասարդ գիտնականներին, իրենց առջև որոշակի խնդիրներ կդնեն հիմնարար միջուկային հետազոտութհոյունների բնագավառում:
Ինչպես ԱրմԻնֆո-ի թղթակցի հետ զրույցում պատմել է Միջուկային հետազոտությունների միավորված ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների թեկնածու Հրաչ Թորոսյանը, այսօր Դուբնայի և Հայաստանի գիտնականների համատեղ աշխատանքի համար կա երկու խոշոր հետազոտական ծրագիր: Դրանցից մեկը վերաբերում է էլեյտրոնային արագացուցիչի, այսպես կոչված, փոքր ինտենսիվության փնջեր և ինժեկտոր ստանալու հնարավորությանը, որը կիրագործվի Երևանի ֆիզիկայի հշինստիտուտի հետ համատեղ: Այդ հետազոտությունների արդյունքները կարող են կիրառվել ֆիզիկայի, բժշկության և ճառագայթային տեխնոլոգիաների բնագավառում` հաստ պատերով մետաղական օբյեկտների մանրէազերծման, ռենտգենագրական տեսչական հսկողության համար: Գիտնականի ասելով, հետազոտությունները կարելի էր անցկացնել նաև արևմտյան գիտական կենտրոններում, սակայն հենց Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտի էլեկտրոնային արագացուցիչն առավել հարմար է փոքր չափերի փնջերի արձակման համար: Ինչպես պատմել է Թորոսյանը, հենց այդ հանգամանքն է հետաքրքրել Միջուկային հետազոտությունների միավորված ինստիտուտի մասնագետներին, որոնք համաձայնագիրն են կնքել Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտի հետ: Արդեն ավարտվել է ծրագրի առաջին նախապատարստական փուլը, և սեպտեմբերից գիտնականները ձենամուխ կլինեն հիմնական հետազոտություններին:
Գիտելիքների տեսանկյունից ևս մեկ հետաքրքիր համատեղ նախագիծ կիրագործվի Գառնիի գեոֆիզիկական դիտարանի հիման վրա: Ծրագիրը վերաբերում է լիցենզիոն լազերային թեքաչափի տեղադրմանը, որը կարող է մեծ ճշտությամբ և ժամանակին որոշել տարածաշրջանի սեյսմիկ ակտիվությունը: Նշենք, որ թեքաչափը համարվում է դարի հայտնագործություն: Հենց Դուբնայի ինստիտուտի միջուկային խնդիրների լաբորատորիայի գիտնականներն են 2014 թվականին ստացել այդ համասարքի արտոնագիրը, որը երկրի մակերևույթի անկյունային տատանումները չափում է մինչև մեկ տանսերորդ նանոռադիոնի ճշգրտությամբ: Այդ եզակի սարքը կարող է կիրառվել չափագիտության, գեոդեզիայի, սեյսմոգրաֆիայի ոլորտներում, տիեզերական ճյուղում, գիտական հետազոտությունների և գործնական կիրառման այլ ոլորտներում: Ինչպես սպասվում է, սարքը Հայաստան կհասցվի ամենամոտ ժամանակները և կտեղադրվի դիտարանի հատուկ թունելում: Ինչպես պատմել է Թորոսյանը, ծրագրի հաջողության դեպքում չի բացառվում Հայաստանի ողջ տարածքում նման սրաքերի ցանցի ստեղծման հնարավորությունը: Ուշագրավ է, որ հենց Հայաստանում այդ ծրագրի իրագործման նախաձեռնությունը պատկանում է Դուբնայի աշխարհահռչակ գիկիտնական, թեքաչափը հայտնագործած պրոֆեսոր Յուլիան Արամի Բուդաղովին, ում 85 տարին լրացավ վերջերս: Ծրագրի իրագործման արդյունքում, ինչպե սնշել է Հրաչ Թորոսյանը, Հայաստանը, մի կողմից, կստանա ժամանակակից սարք, որն ի զորու է արդյունավետորեն և արագ արձագանքել սեյսմիկ ռիսկերին, իսկ մյուս կողմից, Դուբնայի Միջուկային հետազոտությունների միավորված ինստիտուտը կստանա նորույթը փորձարկելու հնարավորություն: «Այդ նախագիծը գիտական փոխգործակցության` համագործակցության և համատեղ գործունեության ակնհայտ օրինակ է», - ընդգծել է գիտնականը:
Նշենք, որ հենց գործակցության սկզբունքը, որից չէր վախենում և այն գովոբանում էր մեծ ֆիզիկոս, հարաբերականության ընդհանուր տեսության հեղինակ Ալբերտ Էյնշտեյնը, դրված է 1956 թվականին Դուբնայի Միջուկային հետազոտությունների միավորված ինստիտուտի ստեղծման հիմքում: Հայաստանն ամեն տարի անդամավճար է մուծում, փոխարենն իրագործելով մի շարք համատեղ նախագծեր, որոնց թվում են փորձերը կոլայդերով: Համատեղ փորձերին և խորհրդաժողովներին մասնակվցելու համար հայ գիտնականներն ինստիտուտի շրջանակում հաճախ մեկնում են արտասահմանյան գիտական կենտրոններ, ծանոթանում Գերմանիայի, Ֆրանսիայի, Շվեյցարիայի, Ճապոնիայի և այլ երկրների հետազոտական նորույթներին: Մինչև տարեվերջ ՀՀ ԳԱԱ Գեոֆիիզկայի և ինժեներային սեյսմագիտության ինստիտուտի երկու մասնագետներ կգործուղվեն Դուբնա` որակավորումը բարձրացնելու նպատակով: Որպես Հայաստանի հետ համատեղ նախագծերի իրագործման համար գլխամասային հաստատություն հանդես է գալիս Երևանի պետհամալսարանի ֆիզիկայի ֆակուլտետը` իր ուսումնական գործառույթներով: ԵՊՀ մասնագետներն ուսանում են Դուբնայի Միջուկային հետազոտությունների միավորված ինստիտուտի ուսումնական գիտական կենտրոնի մագիստրատուրայում և ասպիրանտուրայում, որտեղ գիտական կադրեր են պատրաստում Հայաստանի համար: Ընդ որում, բոլոր խածսերն ստանձնում է Դուբնայի Միջուկային հետազոտությունների միավորված ինստիտուտը: Այժմ այստեղ աշխատում և որակավորմը բարձրացնում են յոթ հայ գիտնականներ, որոնք ապրում են իրենց ընտանիքների հետ` ծառայողական բնակարաններում: Այդուհանդերձ, ինչպես կարծում է Հրաչ Թորոսյանը, Հայաստանը, ի տարբերությունմ մի շարք երկրների, այդ թվում նաև մեր հարևանների, բավարար չափով չի օգտագործում այն ներուժը, որն ի զորու է տրամադրել Դուբնայի Միջուկային հետազոտությունների միավորված ինստիտուտը` երկրում ֆունդամենտալ ֆիզիկայի վերածնման համար: «Կարծում եմ, որ դա պայմանավորված է գիտատեխնիկական ներուժի զարգացման և առավել կիրառական մոտեցումների համար ֆունդամենտալ գիտության դերի թերագնահատմամբ է», - նշել է գիտնականը, հավելելով, որ համատեղ ջանքերով կարելի էր իրականացնել նաև ավելի խոշոր ծրագրեր, այդ թվում` Հայաստանում կառուցել նոր, ժամանակակից միջուկային արագացուցիչ: Նշենք, որ արագացուցիչի կառուցման ծրագիրն իրականացվել է 2000-ականների ողջ ընթացքում, սակայն «հաջողությամբ» տապալվել է: Թորոսյանն ընդգծել է, որ Դուբնայի ինստիտուտը հայտնի է եղել և այսօր էլ հայտնի է իր գիտական կադրերի ներուժով, ընդ որում, բարձր գնահատականի են արժանանում հայկական ծագում ունեցող գիտնականների աշխատանքները: Խոսքը վերաբերում է և նախկին տնօրենին, լուսահոգի ակադեմիկոս Ալեքսեյ Սիսակյանին և միջուկային ռեակցիաների լաբորատորիայի այժմյան գիտական ղեկավար Յուրի Հովհաննիսյանին, ում պատվին անվանվել է Մենդելեևի աղյուսակի նոր քիմիական տարրերից մեկը: «Հայաստանը պետք է մեծ շահագրգռվածություն դրսևորի գիտության զարգացման և միջուկային տեխնոլոգիաների ոլորտի համատեղ նախագծերի թվի աճի գործում, այդ թվում` ոչ էներգետիկ», - ընդգծել է գիտնականը:
Որպես օրինակ նա նշել է Դուբնայի ինստիտուտում մշակված ջրի մաքրման միջուկային զտիչների արտադրության տեխնոլոգիան: «Այսօր բազմաթիվ երկրներ սկսել են կիրառել այդ տեխնոլոգիան, սակայն Հայաստանում այն պատշաճ ուշադրության չի արժանացել: Այդուհանդերձ, Դուբնայի Միջուկային հետազոտությունների միավորված ինստիտուտը միշտ դրական է արձագանքել ՀՀ կառավարության նախաձեռնություններին: Այսպես, 1998 թվականին, ի պատասխան հանրապետության կառավարության առաջարկին, Ալեքսեյ Սիսակյանն ու Յուրի Հովհաննիսյանը համաձայնել են Երևանի ֆիզիկայի ինստիտուտի հնարավորությունների գնահատման աշխատանք իրականացնել», - պատմել է Հրաչ Թորոսյանը: «Այն ժամանակ Յուրի Հովհաննիսյանի կոչին արձագանքեցին Գերմանիայի, Ֆրանսիայի, ԱՄՆ-ի, Մեծ Բրիտանիայի, Ռուսաստանի և այլ երկրների խոշորագույն գիտական լաբորատորիաների ղեկավարներ: Սետղծվեց աշխարհի 9 առաջատար գիտնականներից կազմված հանձնաժողով, որոնք գնահատում իրականցնելուց հետո Հայաստանի կառավարությանն առաջարկեցին ֆիզիկայի ինստիտուտի անմիջական նշանակությունից զատ նրա հնարավորություններն ու ենթակառուցվածքն օգտագործել նաև այլ նպատակների համար: Այդպես ծնվեց դեռ 1944 թվականին հիմնադրված ԵրՖԻ հիման վրա ուռուցքաբանության գերազանցության կենտրոն ստեղծելու գաղափարը, որի աշխատանքից ստացվող միջոցների մի մասը նախատեսվում էր ուղղորդել հիմնարար հետազոտությունների շարունակմանը: «Քչերը գիտեն, որ որպես Գերազանցության կենտրոնի ստեղծման նախաձեռնող հանդես է եկել հենց Դուբնայի ինստիտուտը, ինչը ֆունդամենտալ գիտությունը կիրառականի փոխակերպելու որոշակի օրինակ է», - ընդգծել է գիտնականը, ընդսմին զարմանք հայտնելով այն առնչությամբ, որ կենտրոնի ստեղծումը վերածվեց անավարտ շինարարության օբյեկտի: «Իսկ չէ որ այդ համագործակցության հիման վրա կարելի էր ձևավորել հզոր գիտական կլաստեր, որը միավորեր Մեծամորի ԱԷԿ-ը, Դուբնայի Միջուկային հետազոտությունների միավորված ինստիտուտը, «Հայատոմ» ինստիտուտը, Ֆիզիկայի ինստիտուտը, այլ շահագրգիռ կազմակերպությունների», - փաստել է Հրաչ Թորոսյանը:
Ավելի վաղ ԱրմԻնֆո-ի թղթակցի հետ զրույցում, խոսելով «Ռոսատոմի» ամիջական մասնակցությամբ Հայկական ԱԷԿ արդիականացման աշխատանքներ սկելու կարևորության և դրա շահագործման ժամկետի երկարաձգման մասին, Հայաստանում կառավարման հարցերի հայտնի փորձագետ Հարություն Մեսրոպյանը ճիշտ էր նկատել, որ միջուկային ռեակտորի առկայությունը երկրում ոչ միայն էներգետիկ ինքնավարության և անվտանության հարց է, այլև խաղաղ ատոմ ունեցող պետությունների ակումբի անդամ լինելու մեծ տեխնոլոգիական առավելություն: «ԱԷԿ-ի առկայության, համապատասխան միջուկային տեխնոլոգիաներ, մշակունմեր ունենալու առավելությունը մեզ հնարավորություններ է ընձեռում համապաատսխան ինժեներական և գիտական կադրային ներուժի զարգացման համար: Եվ ատոմային էներգետիկան դեռ բազմաթիվ նման արժանիքներ ունի, քանի որ այն ունենալու մուլտիպլիկատիվ արդյունքը լայն է», - ասել է մասնագետը:
Մնում է հուսալ, որպեսզի այդ տարրական ճշմարտությունը հասկանալի դառնա նրանց համար, ովքեր կոչված են երկարաժամկետ ճակատագրական որոշումներ կայացնելու երկրի համար, իսկ երկարաժամկետ լուծումներ ապահովելու համար անհրաժեշտ է արդեն այսօր պատրաստել երիտասարդ կադրեր: Դրանում Հայաստանին անգնահատելի աջակցություն է տրամադրում «Ռոսատոմը», որը համաձայնել է գրեթե կրկնապատկել ուսումնական տեղերը Ռուսաստանի առաջատար պրոֆիլային բուհերում: Այժմ Ռուսաստանում ուսանում է հայաստանցի 8 ուսանող, որոնցից 4—ը ՄՖՀԻ-ում: Բացի այդ, սերտ համագործակցություն է իրակաանցվում Ռուսաստանի բուհերի և Երևանի ազգային ճարտարագիտական համալսարանի միջև: Անկասկած, ապագա մասնագետների գիտելիքների ներուժը պահանջված կլինի Հայաստանում ամենամոտ հեռանկարում:
Սարգիս Խաչատրյան. Մեր գործունեությունն ուղղված է լինելու հաճախորդների փորձառության բարելավմանը
Բիզնեսի թվայնացման հիմնախնդիրը, ո՞ր հանգրվանում է Հայաստանը
Գևորգ Մանթաշյան. Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարությունը հետևողական աշխատանք է տանում Հայաստանում ստարտափների կայացման ուղղությամբ
Bank of Georgia-ն հայտարարել է 303.6 մլն դոլարով "Ամերիաբանկի" ձեռք բերման շուրջ նախնական համաձայնության մասին